Trong giai đoạn ngay truớc giải phóng miền Nam, vào những năm l97l - 72 có rất nhiều kỷ niệm với anh em làm Toán ứng dụng trong bộ môn Toán – Đại học Bách kho Hà Nội chúng tôi.
Năm l971, trận lụt lớn lịch sử làm vỡ đê Cống Thôn ở Bắc Cầu Đuống. Hàn khẩu đê và khắc phục lũ lụt là một nhiệm vụ trọng tâm của mọi ngành, mọi cấp, của cả toàn dân, của cả miền Bắc trong thời kỳ đó: Phải nhanh chóng hàn khẩu trước ngày Quốc khánh 2/9 trong tình hình nước lũ đang lên, để cho hàng vạn dân trong vùng lũ ở 3 tỉnh Hà Bắc, Hưng Yên, Hải Dương kịp thời làm vụ mùa. Cũng như nhiều cơ quan, đơn vị khác ở quanh Hà Nội, trường ĐHBK cũng cử một đoàn “dân công” tham gia lực lượng chống lụt – ngày đêm ăn ở làm việc 3 ca thay đổi trên công trường Cống Thôn.
Không chỉ tham gia đóng góp sức lao động “cơ bắp” trường ĐHBK Hà Nội cũng đã đóng góp một phần lao động “trí óc’ của mình.
+ Trường ĐHBK đã mạnh dạn đề xuất và được giao đảm nhiệm giải quyết một số khó khăn lớn chung trong cơn lụt này. Sân vận động Bách Khoa khi đó đã trở thành một một công trường lớn, cán bộ, công nhân viên các khoa kỹ thuật: Cơ, Điện, Hoá v..v.. đảm nhận khôi phục, bảo dưõng hàng trăm tấn thiết bị, máy móc bị hư hỏng do ngập lụt từ nhiều nơi đưa về.
+ Một khó khăn mới lại xuất hiện khi bắt đầu đổ đất đá hàn khẩu. Cỗ miệng đê vỡ tốc độ chảy và xoáy nước rất mạnh, bao tải đất hay đá hộc hơn nửa tạ ném xuống cứ trôi phăng đi chẳng có tác dụng gì. Kinh nghiệm hàn khẩu đê khi nước xoáy quá mạnh là phải hàn thép thành những cái lồng, nạp đầy đá hộc như những con ‘Rồng đá” nặng hàng mấy chục tấn rồi dùng cần cẩu ném vào chỗ đê vỡ: như vậy mới có tác dụng. Nhưng nếu muốn đan và hàn lồng thép thì phải tập kết vật tư, thiết bị về để thi công. Mà ven đê thì không gian chật hẹp, đường cho xe tải trọng nặng vào ra khó khăn, lại không có sẵn đường điện…
Nhà trường đề xuất đảm nhận luôn nhiệm vụ đan hàng nghìn lồng dây thép để chuyển sang công trường đổ đầy đá hộc dùng cần cẩu ném xuống để hàn khẩu chỗ đê vỡ.
+ Để giảm nhẹ lao động nặng nhọc và tăng năng suất cho việc vận chuyển các bao tải đất từ trên đỉnh đê xuống mép sông để hàn khẩu chỗ đê vỡ, bộ môn khí đã đề xuất một sáng kiến rất thô sơ, đơn giản mà có hiệu quả quả nâng cao năng suất gấp mấy lần: đó là sử dung hệ thống hệ thống tời teleferique” với trang thiết bị đơn giản chỉ gồm một mô tơ nhỏ , một dãy cọc đỡ 2 dây cáp dọc từ đỉnh đê xuống chân đê. Sáng kiến nhanh chóng được Bộ Chỉ huy công trường tuyên dương và cho phổ biến đến các đơn vị khác.
+ Bộ môn Toán chúng tôi khi đó có hơn 20 thanh niên khoẻ mạnh cũng được huy động cùng vói các bộ môn Vật lý, bộ môn Hình hoạ và bộ môn Cơ lý thuyết thành lập một đại đội được biên chế đến công trường “làm việc” : nghĩa là đào đất, nạp đất và đá hộc vào các bao tải hay các lồng sắt, vận chuyển – nghĩa là “khiêng và gánh” các bao tải đất và lồng đá từ chỗ đóng bao đến nơi được chỉ định : đến đầu tời teleferique hay xuống tận chân đê… như tất cả mọi tốp dân công khác – thay nhau làm việc liên tục ba ca mỗi ngày..
Một hôm, chúng tôi thấy trong trung đội Toán xuất hiện 3 người lạ mặt cùng đến tham gia làm việc từ sáng sớm: hai cậu thanh niên khoẻ mạnh mặc quân phục không đeo quân hàm đi kèm một người lớn tuổi trông rất quen mặt: -“A! Thì ra là thầy Bửu!” . Thầy Tạ Quang Bửu khi đó không còn làm hiệu trưởng ĐHBK nữa mà đã lên làm Bộ trưởng Bộ Đại học & THCN nhưng vẫn rất quan tâm đến trường ĐHBKHN và đặc biệt gắn bó với Tổ Toán. Thầy tham gia gánh đất 2, 3 chuyến đi theo các đội vận chuyển dọc ven đê. Sau một lúc quan sát tình hình chung, 2 người bảo vệ đi theo đề nghị chúng tôi chỉ bố trí thầy đứng xúc đất tại chỗ, không để thầy gánh đất đi lại nữa vì thầy đã quá lớn tuổi mà đường sá trong công trường rất mấp mô, nguy hiểm. Một lúc sau nữa, có lẽ được báo tin, tướng Hồng Sơn đang trực chỉ huy cũng chạy đến gặp và mời thầy lên bộ chỉ huy trao đổi với trưởng ban chỉ đạo của công trường là Phó thủ tướng Đỗ Mười. Thầy cười bảo: -“ Anh về trước đi, tôi nói chuyện với anh chị em mấy phút đã nhé…”. Nói xong thầy quay sang phía chúng tôi: -“ Xin ban chỉ huy đại đội mấy phút , tôi vẫn là người Bách khoa đây, tôi có vài ý kiến với các bạn trẻ nhé!”
Rất ngắn gọn, thầy nhỏ nhẹ khen và động viên chúng tôi vài câu rồi nhấn mạnh:
- “Lúc nước sôi lửa bỏng, nước lụt tứ bề, các cô các cậu cùng lao động với nhân dân đó là điều rất đúng. Nhưng mình là người có trí thức, phải làm sao cho hiệu quả lao động của mình và của mọi người cùng làm việc đều tăng lên: đó mới là điều căn bản. Nhà trường đề xuất ý kiến không làm lồng sắt ngay trên đê mà lại tập kết vật tư về sân vận động BK gia công rồi chuyển lên, bên Cơ khí áp dụng cái tời teleferique kia, đơn giản mà hiệu quả… Đấy mới là suy nghĩ của con người khoa học khi tham gia lao động. Các cậu tổ Toán đâu rồi, mình là dân Toán, nhưng là toán trong một nhà trường công nghệ đấy nhé, cố suy nghĩ xem những điều mình đã học, đã nghiên cứu có giúp ích được gì cụ thể trên công trường này không? ”
Thực ra thì trong mấy ngày qua, tôi và mấy anh em chúng tôi đang tham gia xê mi na về Toán ứng dụng và Vận trù học ở Uỷ ban Khoa học Nhà nước do anh Hoàng Tuỵ hướng dẫn cũng đã rất băn khoăn. Ngoài việc tham gia dân công hộ đê như mọi người dân trong thành phố, chúng tôi cũng rất muốn làm sao có thể đóng góp lớn hơn vào nhiệm vụ chung, không phải chỉ dùng cơ bắp mà còn dùng đến đầu óc, đóng góp được bằng chuyên môn của mình như các khoa khác trong trường?
Mấy hôm sau, tôi đã đề xuất với Bộ môn Toán và với Nhà trường, trình lên Bộ Đại học và THCN, Thành phố Hà Nội và Ban Chỉ huy công trường, cho phép thành lập một tổ công tác Vận trù học gồm một số người ở Bộ môn Toán ĐHBKHN do tôi và anh Dương Viết Thắng phụ trách, phối hợp với một số người ở ĐH Tổng hợp do anh Bùi Công Cường phụ trách, đề nghị sang tham gia tại công trường T80 - bí danh của công trường hàn khẩu đê Cống Thôn do tướng Phạm Hồng Sơn làm chỉ huy trưởng và Phó Thủ tướng Ðỗ Mười làm Trưởng Ban Chỉ đạo Nhà nước.
Tất nhiên là Bộ chỉ huy công trường tiếp nhận chúng tôi, ban đầu thấy trong giấy giới thiệu là cán bộ giảng dạy ngành Toán ở 2 trường Đại học thì bố trí về hỗ trợ cho bộ phận kế toán của công trường theo dõi thống kê hàng ngày – bộ phận này cũng rất nhiều việc dùng đến “Toán”(!)
Có một số anh em phản ứng, nhưng tôi và anh Cường làm công tác tư tưởng tốt và anh em đều nghiêm chỉnh chấp hành phân công của ban Chỉ huy. Nhưng mặt khác chúng tôi yêu cầu anh em chú ý tìm hiểu, theo dõi tình hình để tìm ra khâu ách tắc căng thẳng nhất trong toàn bộ hoạt động của công trường – theo mô hình sơ đồ PERT. Sau mấy ngày quan sát tỉ mỉ, anh em trong tổ đã nắm bắt được những vấn đề chính đang đặt ra.
Căng thẳng nhất trên toàn công trường chính là khâu vận chuyển đất đá. Phạm vi khu vực công trường từ Ô Cách đến Cầu Đuống chỉ khoảng 3km, đường giao thông nội bộ rất chật chội mà suốt ngày đêm 24 tiếng có gần 300 xe tải, máy ủi, cần trục đi lại 2 chiều, chen chúc với trên 3000 bộ đội, dân công nên tốc độ thi công chung rất chậm chủ yếu là do khâu vận chuyển. Phó thủ tướng Đỗ Mười thay mặt chính phủ, cho phép Công trường quyền ưu tiên cao nhất: thiếu người, điều người , thiếu phương tiện vật tư điều ngay phương tiện vật tư…Có lần trong buổi hội báo, bên dưới báo cáo lên: bộ phận cần cẩu luôn sẵn sàng nhưng luôn thiếu đá: Thao tác đổ một chuyến mất chỉ 20 phút nhưng xong rồi phải chờ 20 phút nữa mói có chuyên sau đến . Bộ chỉ huy quyết định luôn: Lệnh khẩn cấp ngay trong đêm, ngày mai điều động mọi nơi có thể có để tăng số lượng xe chở đất lên gấp đôi! Tăng số dân công phục vụ đất đá lên gấp đôi! Quân lệnh như sơn: Ngày mai số xe tải và dân công quả nhiên được điều thêm về công trường gần gấp đôi.
Thế nhưng càng nhiều xe nhiều người thì tốc độ xe cho mỗi chuyến lại càng tăng gấp- mấy lần! Tốc độ thi công chung không tăng lên mà lại có phần giảm xuống…
+ Trong một buổi giao ban ban tham mưu, Tổ Vận trù học đã đề xuất một giải pháp cụ thể - dựa theo thuật toán Ford – Fulkerson trong lý thuyết về luồng cực đại. Tất nhiên khi trình bày thì không đao to búa lớn gì cả mà chỉ nêu cụ thể: Mạnh dạn: Giảm số xe, máy và nhân công xuống chỉ còn 80%, nhưng lại tạo đường vòng vaanju chuyển 1 chiều tổng chiều dài hơn tuyến đường thi công đi về hiện có đến 60% nhưng toàn tuyến chỉ đi theo 1 chiều, xe nhận vật liệu đi đến trạm cần cẩu trút vật liệu xong đi tiếp vòng về theo đường khác. Các xe tải có thể vừa đi với tốc độ chậm vừa nhận và trút vật liệu trên cả một đoạn dài mà không ngừng hẳn lại.
Giải pháp của anh em trình bày trong buổi giao ban hàng ngày khá đột ngột, nhất là ý kiến giảm số xe và người hoạt động trên công trường, trong ban tham mưu nhiều người tỏ vẻ nghi ngờ. Tuy nhiên tướng Phạm Hồng Sơn là người tinh tế và khá quyết đoán nên đã đề nghị Phó thủ tướng Đõ Mười cho phép thí điểm trong 3 ngày.
Quả nhiên thực hiện thí điểm có kết quá rất tốt, năng suất cao vọt hẳn lên. Ngay sau đó tổ công tác đã được Ban chỉ huy quyết định cho tham gia vào làm một thành viên của Ban Tham mưu công trường, đặc trách công tác điều độ kế hoạch.
Phải thấy tình hình khẩn trương chạy đua với thời vụ trên một công trường với diện tích vài ba km2, tập trung một lực lượng lao động vài nghìn dân công và hai Sư đoàn quân đội với hơn 300 xe tải, máy móc thiết bị... mới hình dung sự phức tạp của công tác điều độ kế hoạch lúc đó.
Kết thúc chiến dịch, Trường ĐHBK HN được tặng thưởng Huân chương Lao động, bộ môn Toán và một đồng chí cán bộ trong bộ môn được tặng bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, một đánh giá xứng đáng của Nhà nước.
Điều này càng làm cho chúng tôi tin tưởng thêm vào khả năng ứng dụng toán học vào thực tế của mình.
THÁI THANH SƠN
